مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

یارِ ما، دلدارِ ما، عالِمِ اسرارِ ما

یوسُفِ دیدارِ(۱) ما، رونقِ بازارِ ما

بر دَمِ امسالِ(۲) ما، عاشق آمد پارِ(۳) ما

مُفلسانیم و تویی گنجِ ما، دینارِ ما

کاهلانیم و تویی حجِّ ما، پیکارِ ما

خفتگانیم و تویی دولتِ بیدارِ ما

خستگانیم(۴) و تویی مَرهمِ بیمارِ ما

ما خرابیم و تویی از کَرَم، معمارِ ما

دوش گفتم عشق را: ای شهِ عیّار(۵) ما

سر مکش، مُنکر مشو، بُرده‌ای دستارِ(۶) ما

پس جوابم داد او: کز تو است این کارِ ما

هرچه گویی وادهد چون صدا کهسارِ ما

گفتمش: خود ما کُهیم، این صَدا گفتارِ ما

ز آنکه کُه را اختیاری نَبْوَد، ای مختارِ ما

گفت: بشنو اوّلاً شَمّه‌ای ز اسرارِ ما

هر سُتوری لاغری کی کشانَد بارِ ما؟

گفتمش: از ما بِبَر زحمتِ اخبارِ ما

بُلبلی، مستی بِکُن، هم ز بوتیمارِ(۷) ما

هستیِ تو فخرِ ما، هستیِ ما عارِ ما

احمد و صدّیق(۸) بین در دلِ چون غارِ ما

می‌ننوشد هر میی مستِ دُردی‌خوارِ(۹) ما

خور ز دستِ شَه خورَد، مرغِ خوش‌منقارِ ما

چون بخسپد در لَحَد قالَبِ مردارِ ما

رَسته گردد زین قفس، طوطیِ طیّارِ(۱۰) ما

خود شناسد جایِ خود، مرغِ زیرکسارِ ما

بَعدِ ما پیدا کُنی، در زمین آثارِ ما

گر به بُستان بی‌توایم، خار شد گلزارِ ما

ور به زندان با توایم، گُل بروید خارِ ما

گر در آتش با توایم، نور گردد نارِ ما

ور به جنّت بی‌توایم، نار شد انوارِ ما

از تو شد بازِ سپید، زاغِ ما و سارِ(۱۱) ما

بس کُن و دیگر مگو: کاین بُوَد گفتارِ ما

(۱) یوسُفِ دیدار: یوسُفِ آشکار و پیدا

(۲) دَمِ امسال: لحظات امسال، زمان حال

(۳) پار: پارسال، زمان گذشته

(۴) خسته: زخمی

(۵) عیّار: جوانمرد، زیرک

(۶) دستار بُردن: بی‌خویش کردن، هستیِ مجازی را محو کردن

(۷) بوتیمار: نام مرغی است که او را غم‌‌خورک نیز گویند.

(۸) صدّیق: لقبِ ابوبکر، صحابی حضرت رسول

(۹) دُردی‌خوار: آنکه ته‌نشین شراب را خورد.

(۱۰) طیّار: پرواز کننده

(۱۱) سار: پرنده‌ای است سیاه و خوش آواز که خال‌های سفید ریزه دارد.

------------

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

یارِ ما، دلدارِ ما، عالِمِ اسرارِ ما

یوسُفِ دیدارِ ما، رونقِ بازارِ ما

بر دَمِ امسالِ ما، عاشق آمد پارِ ما

مُفلسانیم و تویی گنجِ ما، دینارِ ما

کاهلانیم و تویی حجِّ ما، پیکارِ ما

خفتگانیم و تویی دولتِ بیدارِ ما

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۷۰۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #707

کُشتن و مُردن که بر نقشِ تن است

چون انار و سیب را بشکستن است‌‌

آنچه شیرین است، او شد ناردانگ(۱۲)

وآنکه پوسیده ا‌ست، نَبْوَد غیرِ بانگ

آنچه با معنی است، خود پیدا شود

وآنچه پوسیده‌ است، آن رسوا شود

رُو به معنی کوش ای صورت‌پرست

زآنکه معنی، بر تنِ صورت، ‌پَرَست

همنشینِ اهلِ معنی باش تا

هم عطا یابیّ و هم باشی فَتیٰ(۱۳)

جانِ بی‌معنی در این تَن، بی‌خِلاف

هست همچون تیغِ چوبین در غِلاف

تا غِلاف اندر بُوَد، با قیمت است

چون برون شد، سوختن را آلت است

تیغِ چوبین را مَبَر در کارزار(۱۴)

بنگر اوّل، تا نگردد کار، زار(۱۵)

گر بُوَد چوبین، برو دیگر طلب

ور بُوَد الماس، پیش آ با طَرَب

تیغ، در زَرّادخانهٔ(۱۶) اولیاست

دیدنِ ایشان، شما را کیمیاست

جمله دانایان همین گفته، همین

هست دانا رَحمَةً لِلْعالَمین

این دانایان برای همه جهانیان رحمت و برکت هستند.

قرآن کریم، سوره انبیا (۲۱)، آیه ۱۰۷

Quran, Al-Anbiyaa(#21), Line #107

«وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ.»

«و نفرستاديم تو را، جز آنكه مى‌خواستيم به مردم جهان رحمتى ارزانى داريم.»

(۱۲) ناردانگ: آب انار، شربت ترش و شیرین خوشمزه

(۱۳) فَتیٰ: جوان‌مرد

(۱۴) کارزار: جنگ و نبرد

(۱۵) زار: خراب و نابسامان

(۱۶) زَرّادخانه: کارگاه اسلحه سازی

------------

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۷۶۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #760

حق، فِشانْد آن نور را بر جان‌ها

مُقبِلان(۱۷) برداشته دامان‌ها

و آن نثارِ نور را او یافته 

روی، از غیرِ خدا برتافته‌‌

هر که را دامانِ عشقی نا بُده 

ز آن نثارِ نور، بی‌‌بهره شده‌‌

(۱۷) مُقبِل: نیک‌بخت

------------

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۱۷۱۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #1713

غیرت آن باشد که او غیرِ همه‌ست

آنکه افزون از بیان و دَمدَمه‌ست‌‌

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ۱۲۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #123

هرکه با ناراستان هَمسَنگ(۱۸) شد

در کمی افتاد و، عقلش دَنگ(۱۹) شد

رُو اَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّار باش

خاک بر دلداریِ اَغیار پاش

برو نسبت به کافران، سخت و با صلابت باش 

و بر سر عشق و دوستی نامحرمانِ بَدنَهاد، خاک بپاش.

قرآن کریم، سورهٔ فتح (۴۸)، آیهٔ ۲۹

Quran, Al-Fath(#48), Line #29

«… أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ…»

«… بر کافران سختگیر و با خود شفیق و مهربان …»

بر سرِ اَغیار چون شمشیر باش

هین مکُن روباه‌بازی، شیر باش‏

(۱۸) هَمسَنگ: هم‌وزن، همتایی، در اینجا مصاحبت

(۱۹) دَنگ: احمق، بیهوش

------------

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۴۹۹

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #499, Divan e Shams

بس بُدی بنده را کَفیٰ بِالله(۲۰)

لیکَش این دانش و کِفایَت نیست

(۲۰) کَفیٰ بِالله: خداوند کفایت میکند.

------------

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ٣٢١٢

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #3212

هرکه نقصِ خویش را دید و شناخت

اندر اِستِکمالِ(۲۱) خود، دو‌ اسبه تاخت(۲۲)

(۲۱) اِستِکمال: به کمال رسانیدن، کمال‌خواهی

(۲۲) دواسبه تاختن: کنایه از شتاب کردن و به شتاب رفتن

------------

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ۶۹۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #690

کارگاهِ صُنعِ(۲۳) حق، چون نیستی است

پس بُرونِ کارگه بی‌قیمتی است

(۲۳) صُنع: آفرینش، آفریدن

------------

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۱۴۶۸

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #1468

جمله استادان پیِ اظهارِ کار

نیستی جویند و جایِ اِنکسار(۲۴)

لاجَرَم استادِ استادان صَمَد(۲۵)

کارگاهش نیستیّ و لا بُوَد

هر کجا این نیستی افزون‌تر است

کارِ حق و کارگاهش آن سَر است

(۲۴) اِنکسار: شکسته‌شدن، شکستگی؛ مَجازاً خضوع و فروتنی

(۲۵) صَمَد: بی‌نیاز و پاینده، از صفاتِ خداوند

------------

مولوی، مثنوی، دفتر پنجم، بیت ۲۶۳۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #5, Line #2634

حقِّ ذاتِ پاکِ اللهُ الصَّمَد(۲۶)

که بُوَد بِهْ مارِ بَد از یارِ بَد

مارِ بَد جانی ستاند از سَلیم(۲۷)

یارِ بَد آرَد سویِ نارِ مقیم

از قَرین بی‌ قول و گفت‌وگویِ او

خو بدزدد دل نهان از خویِ او

(۲۶) صَمَد: بی‌نياز، از صفات خداوند

(۲۷) سَلیم: سالم، درست، بی‌عیب

------------

مولوی، دیوان شمس، رباعی شمارهٔ ۱۸۷۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem(Robaaiaat) # 1873, Divan e Shams

دلدارْ مرا گفت: زِ هر دلداری

گر بوسه‌ خری، بوسه ز من خر باری(۲۸)

گفتم که به زر؟ گفت که زر را چه کنم؟

گفتم که به جان؟ گفت که آری، آری!

(۲۸) باری: سرانجام

------------

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۲۸۸۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #2880

چون رهیدی، شُکرِ آن باشد که هیچ

 سویِ آن دانه نداری پیچ‌ پیچ(۲۹)

(۲۹) پیچ پیچ: خَم در خَم و سخت پیچیده

------------

مولوی، مثنوی، دفتر پنجم بیت ۸۸۱

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #5, Line #881

صد جَوالِ(۳۰) زر بیآری ای غَنی

حق بگوید دل بیار ای مُنحَنی(۳۱)

(۳۰) جَوال: کیسۀ بزرگ از نخ ضخیم یا پارچۀ خشن که برای حمل بار درست می‌کردند، بارجامه.

(۳۱) مُنحَنی: خمیده، خمیده‌قامت، بیچاره و درمانده

------------

مولوی، مثنوی، دفتر پنجم، بیت ۸۸۸

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #5, Line #888

از برایِ آن دلِ پُر نور و بِر(۳۲)

هست آن سلطانِ دل‌ها منتظر

(۳۲) بِرّ: نیکی، نیکویی

------------

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۳۵۶۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #3567

با خود آمد، گفت: ای بحرِ خوشی  

ای نهاده هوش‌ها در بی‌هُشی 

خواب در بنهاده‌یی بیداریی  

بسته‌یی در بی‌دلی دلداریی 

توانگری پنهان کنی در ذُلِّ(۳۳) فقر  

طوقِ(۳۴) دولت بسته اندر غُلِّ(۳۵) فقر 

ضِدّ اندر ضِد، پنهان مُندَرَج(۳۶)  

آتش اندر آبِ سوزان مُنْدَرَج  

روضه(۳۷) اندر آتشِ نَمرود، دَرج(۳۸)  

دخل‌ها رویان شده از بذل و خرج 

تا بگفتهٔ مصطفی شاهِ نَجاح(۳۹)

اَلسَّماحُ یاٰ اُولِی‌النَّعْمیٰ رَباح

ای صاحبان نعمت، بخشندگی مایهٔ سودمندی است

حدیث

«اَلسَّماحُ رَباحٌ وَ العُسرُ شُؤمٌ؛»

«بخشندگی، مایهٔ سودمندی است و تنگ‌چشمی مایهٔ ناخجستگی»

مٰا نَقَص مالٌ مِنَ الصَّدْقاتِ قَط

اِنَّمَا‌الْخَیْراتُ نِعْم‌َالْـمُرْتَبَط

هرگز ثروت از دادنِ صدقات، کاستی نمی‌گیرد. 

همانا دادنِ خیرات و مَبَرّات، با صاحب خود نکو‌پیوندی دارد.

جوشش و افزونیِ زر، در زکات

عصمت از فحشاء و مُنْکَر، در صَلات(۴۰)

قرآن کریم، سورهٔ عنکبوت (۲۹)، آیهٔ ۴۵

Quran, Al-Ankaboot(#29), Line #45

 «… إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ …»

«… همانا نماز آدمی را از تبهکاری و زشتی باز‌می‌دارد …»

آن زکاتت کیسه‌ات را پاسبان

وآن صَلاتت هم ز گرگانت شبان

میوهٔ شیرین نهان در شاخ و برگ  

زندگیِّ جاودان در زیرِ مرگ 

زِبْل(۴۱)، گشته قوتِ خاک از شیوه‌ای  

زآن غذا، زاده زمین را میوه‌ای 

در عدم پنهان شده موجودیی

در سرشتِ ساجدی، مسجودیی

آهن و سنگ از برونش مُظْلِمی(۴۲)  

اندرون نوریّ و، شمعِ عالَمی 

دَرْج در خوفی هزاران ایمنی  

در سوادِ چشم، چندان روشنی  

اندرونِ گاوِ تن، شه‌زاده‌یی

گنج در ویرانه‌یی بنهاده‌یی

تا خری پیری گریزد زآن نفیس

گاو بیند شاه نی، یعنی بِلیس(۴۳)

(۳۳) ذُلّ: خواری

(۳۴) طُوق: گردنبند

(۳۵) غُلّ: زنجیر

(۳۶) مُندَرَج: درج شده، نهفته شده

(۳۷) روضه: باغ

(۳۸) دَرج: چیزی را در چیز دیگر پیچیدن، نهفتن

(۳۹) نَجاح: رستگاری، پیروزی

(۴۰) صلات: صلاة، نماز

(۴۱) زِبْل: کود، مدفوع، سرگین

(۴۲) مُظْلِم:‌ تاریک

(۴۳) بِلیس: ابلیس، شیطان

------------

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۲۷۸۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #2784

فکرها را اخترانِ چرخ‎ دان  

دایر اندر چرخِ دیگر آسمان 

سعد دیدی، شُکر کن، ایثار کن  

نحس دیدی، صَدْقه وَاستغفار کن  

ما کی‌ایم این را؟ بیا ای شاهِ من  

طالعم مُقبِل کن و، چرخی بزن 

روح را تابان کن از انوارِ ماه  

که ز آسیبِ ذَنَب(۴۴)، جان شد سیاه 

از خیال و وَهْم و ظَن، بازش رَهان  

از چَهْ و جَورِ رَسَن، بازش رَهان 

تا ز دلداریِّ خوبِ تو، دلی  

پَر بر آرَد، بر پَرَد ز آب و گِلی 

ای عزیزِ مصر و در پیمانْ دُرُست  

یوسفِ مظلوم در زندانِ توست  

در خَلاصِ او یکی خوابی ببین  

زود، کَاللهُ یُحِبُّ‎الْمُحْسِنین 

قرآن کریم، سورهٔ آل‌عمران (۳)، آیهٔ ۱۴۸

Quran, Al-i-Imran(#3), Line #148

«فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَةِ  وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ.»

«خدا پاداش اين‌جهانى و پاداش نيک آن‌جهانى را 

به ايشان ارزانى داشت و خدا نيكوكاران را دوست دارد.»

(۴۴) ذَنَب: از اصطلاحات نجومی است، ولی در این‌جا مراد هشیارِ جسمی‌ است

------------

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۶۳۷ 

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #4637

 شه نوازیدش که هستی یادگار

کرد او را هم بدین پرسش شکار

از نوازِ شاه، آن زارِ حَنید(۴۵)

در تنِ خود، غیرِ جان، جانی بدید

در دلِ خود، دید عالی غُلغُله

که نیابد صوفی آن در صد چِله(۴۶)

(۴۵) حَنید: دل‌‌سوخته، داغ‌دیده

(۴۶) چِله: چِلّه

------------

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ۲۲۵۲

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #2252

چون پیمبر دید آن بیمار را

خوش نوازش کرد یارِ غار را

زنده شد او چون پیمبر را بدید

گوییا آن دَم مر او را آفرید

گفت: بیماری، مرا این بخت داد

کآمد این سلطان برِ من بامداد

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۶۴۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #4643

در نظرها چرخ، بس کهنه و قَدید(۴۷)  

پیشِ چشمش هر دَمی خَلْقٌ جَدید 

قرآن کریم، سورۀ واقعه (۵۶)، آیات ۶۰ تا ۶۳

Quran, Al-Waaqia(#56), Line #60-63

«نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ. عَلَىٰ أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثَالَكُمْ وَنُنْشِئَكُمْ فِي مَا لَا تَعْلَمُونَ. 

وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولَىٰ فَلَوْلَا تَذَكَّرُونَ. أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ.»

«ما مرگ را بر شما مقدّر ساختيم و ناتوان از آن نيستيم كه‌ به جاى شما قومى 

همانندِ شما بياوريم و شما را به صورتى كه از آنم بى‌خبريد از نو بيافرينيم. 

شما از آفرينشِ نخست آگاهيد؛ چرا به يادش نياوريد؟ آيا چيزى را كه مى‌كاريد ديده‌ايد؟»  

قرآن کریم، سورۀ ق (۵۰)، آیات ۱۵ و ۱۶

Quran, Qaaf(#50), Line #15-16

«أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ. 

وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ  وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ.»

«آيا از آفرينشِ نخستين عاجز شده بوديم؟ نه، آنها از آفرينشِ تازه در شَک‌اند. 

ما آدمى را آفريده‌ايم و از وسوسه‌هاى نَفْسِ او آگاه هستيم، زيرا از رگِ گردنش به او نزديک‌تريم.» 

قرآن کریم، سورۀ الرحمن (۵۵)، آیۀ ۲۹

Quran, Al-Rahman(#55), Line #29

«يَسْأَلُهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ  كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ.»  

«هر كس كه در آسمانها و زمين است سائل 

[و محتاجِ] درگاهِ اوست، و او هر روز در كارى [جدید] است.» 

(۴۷) قَدید: گوشتی که در قدیم می‌خشکاندند و در زمستان مصرف می‌کردند. در اینجا مناسب معنی کهنه و فرسوده است.

------------

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ۱۰۵۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #1057

گر برویَد، ور بریزد صد گیاه

عاقبت بر روید آن کِشتهٔ‏ اله‏

کِشتِ نو کارید بر کِشتِ نخست

این دوم فانی است و آن اوّل درست

کِشتِ اوّل کامل و بُگزیده است

تخمِ ثانی فاسد و پوسیده است

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۶۴۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #4644

روحِ زیبا چونکه وا‌رَست از جسد  

از قضا بی‌شک چنین چشمش رسد 

قرآن کریم، سورهٔ ق (۵۰)، آیهٔ ۲۲

Quran, Qaaf(#50), Line #22

«لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هَٰذَا فَكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ.»

«تو از اين غافل بودى. ما پرده از برابرت برداشتيم و امروز چشمانت تيزبين شده است.»

صد هزاران غیب، پیشش شد پدید  

آنچه چشمِ محرمان بیند، بدید  

آنچه او اندر کتب بر‌خوانده بود  

چشم را در صورتِ آن بر‌گشود 

از غبارِ مَرکبِ آن شاهِ نر  

یافت او کُحلِ عُزیزی(۴۸) در بَصَر 

بر چنین گُلزار دامن می‌کشید  

جزو جزوش نعره‌زن: هَلْ مِنْ مَزید؟(۴۹)

َ

گُلشنی کز بَقْل(۵۰) رویَد، یک دَم است  

گُلشنی کز عقل رویَد، خُرّم است 

گُلشنی کز گِل دمد، گردد تباه  

گُلشنی کز دل دمد، وافَرْحَتٰاه(۵۱)  

علم‌هایِ با‌مزهٔ‌ دانسته‌مان  

زآن گلستان یک دو سه گلدسته دان 

زآن زبونِ این دو سه گُلدسته‌ایم  

که درِ گُلزار بر خود بسته‌ایم 

آنچنان مِفتاح‌ها هر دمَ به نان  

می‌فُتَد، ای جان دریغا از بَنان(۵۲)

(۴۸) کُحلِ عُزیزی: نوعی سرمه برای تقویت چشم

(۴۹) هلْ مِنْ مَزید؟: آیا بیشتر هم هست؟

(۵۰) بَقْل: سبزه و گیاهی که از زمین بروید.

(۵۱) وافَرْحَتٰاهُ: کلمه‌ای است که در مقام اظهار شادی گویند؛ خوشا

(۵۲) بَنان: سرِ انگشت

------------

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۵۲۵

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #4525

گفت: ای ستّار، برمَگْشای راز  

سر بِبَسته می‌خرم، با من بساز  

سَتْر کن تا بر تو سَتّاری کنند  

تا نبینی ایمنی، بر کس مَخَند 

بس درین صندوق چون تو مانده‌اند  

خویش را اندر بلا بنشانده‌اند 

آنچه بر تو خواهِ آن باشد پسند  

بر دگر کس آن کن، از رنج و گزند 

زآنکه بر مِرصاد(۵۳)، حق و اندر کمین  

می‌دهد پاداش پیش از یومِ دین 

قرآن کریم، سورهٔ فجر (۸۹)، آیهٔ ۱۴

Quran, Al-Fajr(#89), Line #14

«إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ.»

«زيرا پروردگارت به كمينگاه است.»

آن عظیم‌ُالْعَرش(۵۴)، عرشِ او محیط

تختِ دادش(۵۵) بر همهٔ جان‌ها بسیط(۵۶)  

گوشه‌ٔ عرشش به تو پیوسته است  

هین مَجُنبان جز به دین و داد(۵۷) دست 

تو مراقب باش بر احوالِ خویش  

نوش بین در داد و، بعد از ظلم، نیش 

گفت: آری، این‌چه کردم، اِستم(۵۸) است  

لیک هم می‌دان که بادی(۵۹) اَظْلَم(۶۰) است 

ضرب‌المثل عربی

«اَلْبٰادی اَظْلَمُ»

«آغازگر ستم، ستمکارتر است.»

گفت نایب: یک به یک ما بادی‌ا‌یم  

با سوادِ وجه(۶۱) اندر شادی‌ایم   

همچو زنگی کو بُوَد شادان و خَوش  

او نبیند، غیرِ او بیند رُخَش  

ماجرا بسیار شد در مَنْ یَزید(۶۲)  

داد صد دینار و آن از وی خرید

هر دَمی صندوقیی، ای بَدپَسند  

هاتفان و غیبیانَت می‌خرند 

(۵۳) مِرصاد: کمین‌گاه

(۵۴) عظیم‌ُالْعَرش: صاحب عرش عظیم، منظور خداوند است

(۵۵) تختِ داد:‌ عدالتی که همچون عرش بر همه‌کس احاطه دارد.

(۵۶) بسیط: فراخ‌یافته، در اینجا یعنی عامّ و شامل

(۵۷) داد: عدل و انصاف

(۵۸) اِستم: ستم

(۵۹) بادی: آغاز‌کننده

(۶۰) اَظْلَم: ستمکار‌تر

(۶۱) سوادِ وجه: سیاهی چهره، سیاه‌رویی

(۶۲) مَنْ یَزید: چه کسی می‌افزاید؟

------------

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۴۸۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #4483

من چه دارم غیرِ آن صندوق، کآن  

هست مایهٔ ‌تُهمت و پایهٔ‌ گُمان؟ 

خلق پندارند زر دارم درون  

داد واگیرند از من، زین ظُنون(۶۳)

صورتِ صندوق بس زیباست، لیک  

از عُروض(۶۴) و سیم و زر خالی است نیک  

چون تنِ زَرّاقِ(۶۵) خوب و باوقار  

اندر آن سَلّه(۶۶) نیابی غیرِ مار 

من بَرَم صندوق را فردا به کو  

پس بسوزم در میانِ چارسو(۶۷) 

تا ببیند مؤمن و گبر و جهود  

که درین صندوق جز لعنت نبود 

(۶۳) ظُنون: جمع ظنّ، شک‌ و گمان‌ها

(۶۴) عُروض: کالاهای قیمتی،‌ جمع عَرض

(۶۵) زَرّاق:‌ بسیار حیله‌گر

(۶۶) سَلّه: سَبَد

(۶۷) چارسو: چهارسُوق، چهار‌راهِ میانِ بازار

------------

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۴۳۶

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #4436

حد ندارد این مثل، کم جو سخن  

 تو برو، تحصیلِ استعداد کن 

بهرِ استعداد تا اکنون نشست  

شوق از حد رفت و آن نآمد به دست 

گفت: استعداد هم از شَه رسد  

بی ز جان کی مستعد گردد جسد؟ 

لطف‌هایِ شَه غمش را در‌نَوَشت(۶۸)  

شد که صیدِ شَه کند، او صید گشت 

هر که در اِشکارِ چون تو صید شد  

صید را ناکرده قید، او قید شد  

هر که جویایِ امیری شد، یقین  

پیش از آن او در اسیری شد رَهین(۶۹)

عکس می‌دان نقشِ دیباجهٔ‌ جهان  

نامِ هر بندهٔ‌ جهان، خواجهٔ ‌جهان 

ای تنِ کژ‌فکرتِ(۷۰) معکوس‌رُو(۷۱)  

صد هزار آزاد را کرده گرو 

مدّتی بگذار این حیلت‌پَزی(۷۲)  

چند دَم پیش از اجل آزاد زی(۷۳)

ور در آزادیت چون خر، راه نیست  

همچو دَلْوَت سِیر جز در چاه نیست  

مدّتی رو ترک جانِ من بگو  

رَو حریفِ دیگری جز من بجو

نوبتِ من شد(۷۴) مرا آزاد کن  

دیگری را غیرِ من داماد کن

ای تنِ صد کاره، ترکِ من بگو  

عمرِ من بُردی، کسی دیگر بجو

(۶۸) در‌نَوَشت: طی کرد، در‌نوردید، در هم پیچید

(۶۹) رَهین: مرهون، گرو نهاده شده

(۷۰) کژ‌فکرت: کج‌اندیش 

(۷۱) معکوس‌رُو: وارونه‌کار، کسی که معکوس حرکت می‌کند.

(۷۲) حیلت‌پَزی: نیرنگ آوردن، حیله انگیختن، نیرنگ‌بازی کردن  

(۷۳) زی: زندگی کن

(۷۴) شد:‌ رفت، گذشت، سپری شد.

------------

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۳۲۱۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #3214

علّتی بتّر ز پندارِ کمال

نیست اندر جانِ تو ای ذُودَلال(۷۵)

(۷۵) ذُودَلال: صاحبِ ناز و کرشمه

------------

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۳۲۴۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #3240

کرده حق ناموس را صد من حَدید(۷۶)

ای بسی بسته به بندِ ناپدید

(۷۶) حَدید: آهن

------------

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۳۲۱۹

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #3219

در تگِ جو هست سِرگین ای فَتیٰ(۷۷)

گرچه جو صافی نماید مر تو را

(۷۷) فَتیٰ: جوان، جوانمرد

------------

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۲۶۷۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #2670

حکمِ حق گسترد بهرِ ما بِساط(۷۸) 

که بگویید از طریقِ انبساط 

(۷۸) بِساط: هر چیز گستردنی مانند فرش و سفره

------------

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۱۱۳۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #1130

چون ملایک، گوی: لا عِلْمَ لَنا

تا بگیرد دستِ تو عَلَّمْتَنا

مانند فرشتگان بگو: «ما را دانشی نیست.» 

تا «جز آنچه به ما آموختی.» دستِ تو را بگیرد.

قرآن کریم، سورهٔ بقره (۲)، آیهٔ ۳۲

Quran, Al-Baqarah(#2), Line #32

«قَالُوا سُبْحَانَکَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا ۖ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ.»

«گفتند: منّزهى تو. ما را جز آنچه خود به ما آموخته‌اى دانشى نيست. تويى داناى حكيم.»

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۱۳۴۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #1344, Divan e Shams

دم او جان دَهَدَت رو ز نَفَخْتُ(۷۹) بپذیر

کارِ او کُنْ فَیکون‌ است نه موقوفِ علل

(۷۹) نَفَخْتُ: دمیدم

------------

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۰۲۹

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #2029, Divan e Shams

ای عاشقِ جَریده(۸۰)، بر عاشقان گُزیده

بگذر ز آفریده، بنگر در آفریدن

(۸۰) جَریده: یگانه، تنها

------------

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

یارِ ما، دلدارِ ما، عالِمِ اسرارِ ما

یوسُفِ دیدارِ ما، رونقِ بازارِ ما

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۲۲۶۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #2263

دل، تو این آلوده را پنداشتی

لاجَرَم دل ز اهلِ دل برداشتی

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۴۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #444

رو بخواهم کرد آخِر در لَحَد(۸۱)

آن بِهْ آید که کنم خو با اَحَد

(۸۱) لَحَد: قبر، گور

------------

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #4, Divan e Shams

ای یارِ ما عَیّارِ ما، دامِ دلِ خَمّارِ ما

پا وامکش از کارِ ما، بِسْتان گرو دستارِ ما

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۱۸۲۹

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #1829, Divan e Shams

گفتم دوش عشق را: ای تو قرین و یارِ من

هیچ مباش یک نَفَس غایب از این کنارِ من

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ٣٠٣۸

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #3038

گر همان عیبت نبود، ایمن مباش

بوک آن عیب از تو گردد نیز فاش

مولوی، مثنوی، دفتر چهارم، بیت ۸۰۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #4, Line #807

مرغِ خویشی، صیدِ خویشی، دامِ خویش

صدرِ خویشی، فرشِ خویشی، بامِ خویش

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۱۲۹۸

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #1298

چیزِ دیگر ماند، اما گفتنش

با تو، روحُ‌الْقُدْس گوید بی‌مَنَش

نی، تو گویی هم به گوشِ خویشتن

نی من و، نی غیرِ من، ای هم تو من

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۱۹۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #1937

گفته او را من زبان و چشمِ تو

من حواس و من رضا و خشمِ تو

رُو که بی‌یَسْمَع و بی‌یُبصِر(۸۲) توی

سِر تُوی، چه جایِ صاحب‌سِر تُوی

(۸۲) بی‌یَسْمَع و بی‌یُبصِر: به وسیلهٔ من می‌شنود و به وسیلهٔ من می‌بیند.

------------

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۳۴۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #343, Divan e Shams

شما را بی‌شما می‌خوانَد آن یار

شما را این شمایی مصلحت نیست

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۲۶۳۱

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #2631

که در آن دَم که بِبُرّی زین مُعین(۸۳)

مبتلا گردی تو با بِئْسَ الْقَرین(۸۴)

قرآن کریم، سوره زُخرف (۴۳)، آیهٔ ۳۸

Quran, Al-Zukhruf(#43), Line #38

«حَتَّىٰ إِذَا جَاءَنَا قَالَ يَا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ»

«تا آن‌گاه که نزد ما آید، می‌گوید: «ای‌کاش دوریِ من و تو، 

دوریِ‌ مشرق و مغرب بود و تو چه همراه بدی بودی.»»

(۸۳) مُعین: یار، یاری کننده

(۸۴) بِئْسَ الْقَرین: هم‌نشینِ بد

------------

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۳۴۰۶

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #3406

پس جزایِ آنکه دید او را مُعین(۸۵)

مانْد یوسف حبس در بِضْعَ سِنین(۸۶)

قرآن کریم، سورهٔ یوسف (۱۲)، آیهٔ ۴۲

Quran, Yusuf(#12), Line #42

«وَقَالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ نَاجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ 

فَأَنْسَاهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ.»

«و (یوسف) به يكى از آن دو كه مى‌دانست رها مى‌شود، گفت: مرا نزد مولاى خود ياد كن. 

اما شيطان از خاطرش زدود كه پيش مولايش از او ياد كند، و چند سال در زندان بماند.»

(۸۵) مُعین: یار، یاری‌کننده

(۸۶) بِضْعَ سِنین: چند سال

------------

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

کاهلانیم و تویی حجِّ ما، پیکارِ ما

خفتگانیم و تویی دولتِ بیدارِ ما

مولوی، مثنوی، دفتر چهارم، بیت ۳۶۳۵

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #4, Line #3635

اجتهادِ گَر‌م نا‌کر‌ده، که تا

دل شو‌د صاف و، ببیند ماجَرا

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ۲۲۶۶

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #2266

آنچه گوید نَفْسِ تو کاینجا بَد است

مَشنَوَش چون کارِ او ضد آمده‌ست

تو خلافش کُن که از پیغمبران

این چنین آمد وصیّت در جهان

مولوی، مثنوی، دفتر پنجم، بیت ۱۳۶۵

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #5, Line #1365

میلِ شهوت، کر کند دل را و کور

تا نماید خر چو یوسف، نار نور

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۲۹۵۵

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #2955

گر ندانی ره، هر آنچه خر بخواست

عکسِ آن کن، خود بُوَد آن راهِ راست

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۳۳۹۶

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #3396

پس ریاضت را به جان شو مُشتری

چون سپردی تن به خدمت، جان بَری

ور ریاضت آیدت بی‌اختیار

سر بنه، شکرانه دِه، ای کامیار

چون حقت داد آن ریاضت، شکر کن

تو نکردی، او کشیدت زامر ِکُن

مولوی، مثنوی، دفتر چهارم، بیت ۲۳۶۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #4, Line #2363

غفلت و کفرست مایهٔ جادُوی

مَشعَلهٔ(۸۷) دین‌ است جانِ موسوی

(۸۷) مَشعَله: مَشعل

------------

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۴۰۶٩

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #4069

چه عجب گر مرگ را آسان کند

او ز سِحرِ خویش، صد چندان کند

سِحْر، کاهی را به صنعت کُه کند

باز، کوهی را چو کاهی می‌تند

زشت‌ها را نغز(۸۸) گرداند به فنّ

نغزها را زشت گرداند به ظنّ

کارِ سِحر اینست کو دَم می‌زند

هر نَفَس، قلبِ(۸۹) حقایق می‌کند

آدمی را خر نماید ساعتی

آدمی سازد خری را، و آیتی

این‌چنین ساحر درون توست و سِرّ

اِنَّ فی الْوَسواس سِحْراً مُسْتَتِرّ

چنین ساحری در باطن و درون تو نهان است، 

همانا در وسوسه‌گری نفس، سحری نهفته شده است.

(۸۸) نغز: خوب، نیکو، لطیف

(۸۹) قلب: تغییر دادن و دیگرگون کردن چیزی، واژگون ساختن چیزی

------------

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

خستگانیم و تویی مَرهمِ بیمارِ ما

ما خرابیم و تویی از کَرَم، معمارِ ما

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۱۴۸۹

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #1489

گفت آدم که ظَلَمْنا نَفْسَنا

او ز فعل حق نَبُد غافل چو ما

ولی حضرت آدم گفت: «پروردگارا، ما به خود ستم کردیم.» 

و او همچون ما از حکمت کار حضرت حق بی‌خبر نبود.

قرآن کریم، سورهٔ اعراف (۷)، آیهٔ ۲۳

Quran, Al-A’raaf(#7), Line #23

«قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ.»

«آدم و حوّا گفتند: پروردگارا به خود ستم کردیم. 

و اگر بر ما آمرزش نیاوری و رحمت روا مداری، هر آینه از زیانکاران خواهیم بود.»

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۱۴۸۸

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #1488

گفت شیطان که بِمٰا اَغْوَیْتَنی

کرد فعلِ خود نهان، دیو دَنی(۹۰)

شیطان به خداوند گفت که تو مرا گمراه کردی. او گمراهی خود را به حضرت حق، نسبت داد 

و آن دیو فرومایه، کار خود را پنهان داشت.

قرآن کریم، سورهٔ اعراف (۷)، آیهٔ ۱۶

Quran, Al-A’raaf(#7), Line #16

«قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ»

«ابلیس گفت: «پروردگارا به عوض آنکه مرا گمراه کردی، 

من نیز بر راه بندگانت به کمین می‌نشینم و آنان را از راه مستقیم تو باز می‌دارم.»»

(۹۰) دَنی: فرومایه، پست

------------

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۳۰۵۵

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #3055, Divan e Shams

تو همچو وادیِ(۹۱) خشکی و ما چو بارانی

تو همچو شهرِ خرابی و ما چو معماری

(۹۱) وادی: بیابان

------------

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۱۵۰۲

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #1502, Divan e Shams

زهی باغی که من ترتیب کردم

زهی شهری که من بنیاد کردم

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۲

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #232, Divan e Shams

زهی جهان و زهی نظمِ نادر و ترتیب

هزار شور درافکنْد در مُرتَّب‌ها

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

دوش گفتم عشق را: ای شهِ عیّار ما

سر مکش، مُنکر مشو، بُرده‌ای دستارِ ما

مولوی، مثنوی، دفتر پنجم، بیت ۷۱۱

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #5, Line #711

جان فدا کردن برایِ صیدِ غیر

کفرِ مطلق دان و نومیدی ز خیر

هین مشو چون قند پیشِ طوطیان

بلکه زَهری شو شو، ایمن از زیان

یا برایِ شادباشی(۹۲) در خطاب

خویش چون مُردار کن پیشِ کِلاب(۹۳)

(۹۲) شادباش: کلمه تحسین به جای تبریک و تهنیت. امر به شاد  بودن یعنی خوش باش، آفرین

(۹۳) کِلاب: سگان، جمع کَلب

------------

مولوی، مثنوی، دفتر پنجم، بیت ۴۰۸

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #5, Line #408

چون شکارِ خوک آمد صیدِ عام

رنجِ بی‌حد، لقمه خوردن زو حرام

آن‌که ارزد صید را، عشق است و بس

لیک او کِی گنجد اندر دامِ کس؟

تو مگر آییّ و صیدِ او شَوی

دام بگْذاری، به دامِ او رَوی

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

پس جوابم داد او: کز تو است این کارِ ما

هرچه گویی وادهد چون صدا کهسارِ ما

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۲۶۷۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #2670

حکمِ حق گسترد بهرِ ما بِساط(۹۴)

که بگویید از طریقِ اِنبساط

(۹۴) بِساط: هرچیز گستردنی مانند فرش و سفره

------------

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

گفت: بشنو اوّلاً شَمّه‌ای ز اسرارِ ما

هر سُتوری لاغری کی کشانَد بارِ ما؟

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۲

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #232, Divan e Shams

خِرَد نداند و حیران شود ز مذهبِ عشق

اگرچه واقف باشد ز جمله مذهب‌ها

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ۶۵

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #65

گر بدیدی حسِّ حیوان شاه را

پس بِدیدی گاو و خر اَلله را

گر نبودی حسِّ دیگر مر تو را 

جُز حسِ حیوان، ز بیرونِ هوا

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۴۴۷۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #4470

عاقلان، اشکسته‌اش از اضطرار

عاشقان، اشکسته با صد اختیار

عاقلانش، بندگانِ بندی‌اند

عاشقانش، شِکّری و قندی‌اند

اِئْتِیا کَرْهاً مهارِ عاقلان

اِئْتِیا طَوْعاً بهارِ بیدلان

از روی کراهت و بی میلی بیایید، افسار عاقلان است، 

اما از روی رضا و خرسندی بیایید، بهار عاشقان است.

قرآن كريم، سورهٔ فصّلت (۴۱)، آيهٔ ۱۱

Quran, Fussilat(#41), Line #11

«ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ.»

«سپس به آسمان پرداخت و آن دودى بود. پس به آسمان و زمين گفت: 

«خواه يا ناخواه بياييد.» گفتند: «فرمانبردار آمديم.»»

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

هستیِ تو فخرِ ما، هستیِ ما عارِ ما

احمد و صدّیق بین در دلِ چون غارِ ما

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۱۳۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #2133, Divan e Shams

این سینه را چون غار دان، خلوتگهِ آن یار دان

گر یارِ غاری(۹۵)، هین بیا، در غار شو، در غار شو

(۹۵) یارِ غار: مجازاً دوست بسیار صمیمی

-------------------------

مجموع لغات:

(۱) یوسُفِ دیدار: یوسُفِ آشکار و پیدا

(۲) دَمِ امسال: لحظات امسال، زمان حال

(۳) پار: پارسال، زمان گذشته

(۴) خسته: زخمی

(۵) عیّار: جوانمرد، زیرک

(۶) دستار بُردن: بی‌خویش کردن، هستیِ مجازی را محو کردن

(۷) بوتیمار: نام مرغی است که او را غم‌‌خورک نیز گویند.

(۸) صدّیق: لقبِ ابوبکر، صحابی حضرت رسول

(۹) دُردی‌خوار: آنکه ته‌نشین شراب را خورد.

(۱۰) طیّار: پرواز کننده

(۱۱) سار: پرنده‌ای است سیاه و خوش آواز که خال‌های سفید ریزه دارد.

(۱۲) ناردانگ: آب انار، شربت ترش و شیرین خوشمزه

(۱۳) فَتیٰ: جوان‌مرد

(۱۴) کارزار: جنگ و نبرد

(۱۵) زار: خراب و نابسامان

(۱۶) زَرّادخانه: کارگاه اسلحه سازی

(۱۷) مُقبِل: نیک‌بخت

(۱۸) هَمسَنگ: هم‌وزن، همتایی، در اینجا مصاحبت

(۱۹) دَنگ: احمق، بیهوش

(۲۰) کَفیٰ بِالله: خداوند کفایت میکند.

(۲۱) اِستِکمال: به کمال رسانیدن، کمال‌خواهی

(۲۲) دواسبه تاختن: کنایه از شتاب کردن و به شتاب رفتن

(۲۳) صُنع: آفرینش، آفریدن

(۲۴) اِنکسار: شکسته‌شدن، شکستگی؛ مَجازاً خضوع و فروتنی

(۲۵) صَمَد: بی‌نیاز و پاینده، از صفاتِ خداوند

(۲۶) صَمَد: بی‌نياز، از صفات خداوند

(۲۷) سَلیم: سالم، درست، بی‌عیب

(۲۸) باری: سرانجام

(۲۹) پیچ پیچ: خَم در خَم و سخت پیچیده

(۳۰) جَوال: کیسۀ بزرگ از نخ ضخیم یا پارچۀ خشن که برای حمل بار درست می‌کردند، بارجامه.

(۳۱) مُنحَنی: خمیده، خمیده‌قامت، بیچاره و درمانده

(۳۲) بِرّ: نیکی، نیکویی

(۳۳) ذُلّ: خواری

(۳۴) طُوق: گردنبند

(۳۵) غُلّ: زنجیر

(۳۶) مُندَرَج: درج شده، نهفته شده

(۳۷) روضه: باغ

(۳۸) دَرج: چیزی را در چیز دیگر پیچیدن، نهفتن

(۳۹) نَجاح: رستگاری، پیروزی

(۴۰) صلات: صلاة، نماز

(۴۱) زِبْل: کود، مدفوع، سرگین

(۴۲) مُظْلِم:‌ تاریک

(۴۳) بِلیس: ابلیس، شیطان

(۴۴) ذَنَب: از اصطلاحات نجومی است، ولی در این‌جا مراد هشیارِ جسمی‌ است

(۴۵) حَنید: دل‌‌سوخته، داغ‌دیده

(۴۶) چِله: چِلّه

(۴۷) قَدید: گوشتی که در قدیم می‌خشکاندند و در زمستان مصرف می‌کردند. در اینجا مناسب معنی کهنه و فرسوده است.

(۴۸) کُحلِ عُزیزی: نوعی سرمه برای تقویت چشم

(۴۹) هلْ مِنْ مَزید؟: آیا بیشتر هم هست؟

(۵۰) بَقْل: سبزه و گیاهی که از زمین بروید.

(۵۱) وافَرْحَتٰاهُ: کلمه‌ای است که در مقام اظهار شادی گویند؛ خوشا

(۵۲) بَنان: سرِ انگشت

(۵۳) مِرصاد: کمین‌گاه

(۵۴) عظیم‌ُالْعَرش: صاحب عرش عظیم، منظور خداوند است

(۵۵) تختِ داد:‌ عدالتی که همچون عرش بر همه‌کس احاطه دارد.

(۵۶) بسیط: فراخ‌یافته، در اینجا یعنی عامّ و شامل

(۵۷) داد: عدل و انصاف

(۵۸) اِستم: ستم

(۵۹) بادی: آغاز‌کننده

(۶۰) اَظْلَم: ستمکار‌تر

(۶۱) سوادِ وجه: سیاهی چهره، سیاه‌رویی

(۶۲) مَنْ یَزید: چه کسی می‌افزاید؟

(۶۳) ظُنون: جمع ظنّ، شک‌ و گمان‌ها

(۶۴) عُروض: کالاهای قیمتی،‌ جمع عَرض

(۶۵) زَرّاق:‌ بسیار حیله‌گر

(۶۶) سَلّه: سَبَد

(۶۷) چارسو: چهارسُوق، چهار‌راهِ میانِ بازار

(۶۸) در‌نَوَشت: طی کرد، در‌نوردید، در هم پیچید

(۶۹) رَهین: مرهون، گرو نهاده شده

(۷۰) کژ‌فکرت: کج‌اندیش 

(۷۱) معکوس‌رُو: وارونه‌کار، کسی که معکوس حرکت می‌کند.

(۷۲) حیلت‌پَزی: نیرنگ آوردن، حیله انگیختن، نیرنگ‌بازی کردن  

(۷۳) زی: زندگی کن

(۷۴) شد:‌ رفت، گذشت، سپری شد.

(۷۵) ذُودَلال: صاحبِ ناز و کرشمه

(۷۶) حَدید: آهن

(۷۷) فَتیٰ: جوان، جوانمرد

(۷۸) بِساط: هر چیز گستردنی مانند فرش و سفره

(۷۹) نَفَخْتُ: دمیدم

(۸۰) جَریده: یگانه، تنها

(۸۱) لَحَد: قبر، گور

(۸۲) بی‌یَسْمَع و بی‌یُبصِر: به وسیلهٔ من می‌شنود و به وسیلهٔ من می‌بیند.

(۸۳) مُعین: یار، یاری کننده

(۸۴) بِئْسَ الْقَرین: هم‌نشینِ بد

(۸۵) مُعین: یار، یاری‌کننده

(۸۶) بِضْعَ سِنین: چند سال

(۸۷) مَشعَله: مَشعل

(۸۸) نغز: خوب، نیکو، لطیف

(۸۹) قلب: تغییر دادن و دیگرگون کردن چیزی، واژگون ساختن چیزی

(۹۰) دَنی: فرومایه، پست

(۹۱) وادی: بیابان

(۹۲) شادباش: کلمه تحسین به جای تبریک و تهنیت. امر به شاد  بودن یعنی خوش باش، آفرین

(۹۳) کِلاب: سگان، جمع کَلب

(۹۴) بِساط: هرچیز گستردنی مانند فرش و سفره

(۹۵) یارِ غار: مجازاً دوست بسیار صمیمی

----------------------------

************************

تمام اشعار برنامه بر اساس فرمت سایت گنج نما برای جستجوی آسان

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

یار ما دلدار ما عالم اسرار ما

یوسف دیدار ما رونق بازار ما

بر دم امسال ما عاشق آمد پار ما

مفلسانیم و تویی گنج ما دینار ما

کاهلانیم و تویی حج ما پیکار ما

خفتگانیم و تویی دولت بیدار ما

خستگانیم و تویی مرهم بیمار ما

ما خرابیم و تویی از کرم معمار ما

دوش گفتم عشق را ای شه عیار ما

سر مکش منکر مشو برده‌ای دستار ما

پس جوابم داد او کز تو است این کار ما

هرچه گویی وادهد چون صدا کهسار ما

گفتمش خود ما کهیم این صدا گفتار ما

ز آنکه که را اختیاری نبود ای مختار ما

گفت بشنو اول شمه‌ای ز اسرار ما

هر ستوری لاغری کی کشاند بار ما

گفتمش از ما ببر زحمت اخبار ما

بلبلی مستی بکن هم ز بوتیمار ما

هستی تو فخر ما هستی ما عار ما

احمد و صدیق بین در دل چون غار ما

می‌ننوشد هر میی مست دردی‌خوار ما

خور ز دست شه خورد مرغ خوش‌منقار ما

چون بخسپد در لحد قالب مردار ما

رسته گردد زین قفس طوطی طیار ما

خود شناسد جای خود مرغ زیرکسار ما

بعد ما پیدا کنی در زمین آثار ما

گر به بستان بی‌توایم خار شد گلزار ما

ور به زندان با توایم گل بروید خار ما

گر در آتش با توایم نور گردد نار ما

ور به جنت بی‌توایم نار شد انوار ما

از تو شد باز سپید زاغ ما و سار ما

بس کن و دیگر مگو کاین بود گفتار ما

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

یار ما دلدار ما عالم اسرار ما

یوسف دیدار ما رونق بازار ما

بر دم امسال ما عاشق آمد پار ما

مفلسانیم و تویی گنج ما دینار ما

کاهلانیم و تویی حج ما پیکار ما

خفتگانیم و تویی دولت بیدار ما

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۷۰۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #707

کشتن و مردن که بر نقش تن است

چون انار و سیب را بشکستن است‌‌

آنچه شیرین است او شد ناردانگ

وآنکه پوسیده ا‌ست نبود غیر بانگ

آنچه با معنی است خود پیدا شود

وآنچه پوسیده‌ است آن رسوا شود

رو به معنی کوش ای صورت‌پرست

زآنکه معنی بر تن صورت ‌پرست

همنشین اهل معنی باش تا

هم عطا یابی و هم باشی فتی

جان بی‌معنی در این تن بی‌خلاف

هست همچون تیغ چوبین در غلاف

تا غلاف اندر بود با قیمت است

چون برون شد سوختن را آلت است

تیغ چوبین را مبر در کارزار

بنگر اول تا نگردد کار زار

گر بود چوبین برو دیگر طلب

ور بود الماس پیش آ با طرب

تیغ در زرادخانه اولیاست

دیدن ایشان شما را کیمیاست

جمله دانایان همین گفته همین

هست دانا رحمه للعالمین

این دانایان برای همه جهانیان رحمت و برکت هستند

قرآن کریم، سوره انبیا (۲۱)، آیه ۱۰۷

Quran, Al-Anbiyaa(#21), Line #107

«وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ.»

«و نفرستاديم تو را، جز آنكه مى‌خواستيم به مردم جهان رحمتى ارزانى داريم.»

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۷۶۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #760

حق فشاند آن نور را بر جان‌ها

مقبلان برداشته دامان‌ها

و آن نثار نور را او یافته 

روی از غیر خدا برتافته‌‌

هر که را دامان عشقی نا بده 

ز آن نثار نور بی‌‌بهره شده‌‌

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۱۷۱۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #1713

غیرت آن باشد که او غیر همه‌ست

آنکه افزون از بیان و دمدمه‌ست‌‌

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ۱۲۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #123

هرکه با ناراستان همسنگ شد

در کمی افتاد و عقلش دنگ شد

رو اشداء علی الکفار باش

خاک بر دلداری اغیار پاش

برو نسبت به کافران سخت و با صلابت باش 

و بر سر عشق و دوستی نامحرمان بدنهاد خاک بپاش

قرآن کریم، سورهٔ فتح (۴۸)، آیهٔ ۲۹

Quran, Al-Fath(#48), Line #29

«… أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ…»

«… بر کافران سختگیر و با خود شفیق و مهربان …»

بر سر اغیار چون شمشیر باش

هین مکن روباه‌بازی شیر باش‏

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۴۹۹

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #499, Divan e Shams

بس بدی بنده را کفی بالله

لیکش این دانش و کفایت نیست

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ٣٢١٢

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #3212

هرکه نقص خویش را دید و شناخت

اندر استکمال خود دو‌ اسبه تاخت

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ۶۹۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #690

کارگاه صنع حق چون نیستی است

پس برون کارگه بی‌قیمتی است

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۱۴۶۸

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #1468

جمله استادان پی اظهار کار

نیستی جویند و جای انکسار

لاجرم استاد استادان صمد

کارگاهش نیستی و لا بود

هر کجا این نیستی افزون‌تر است

کار حق و کارگاهش آن سر است

مولوی، مثنوی، دفتر پنجم، بیت ۲۶۳۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #5, Line #2634

حق ذات پاک الله الصمد

که بود به مار بد از یار بد

مار بد جانی ستاند از سلیم

یار بد آرد سوی نار مقیم

از قرین بی‌ قول و گفت‌وگوی او

خو بدزدد دل نهان از خوی او

مولوی، دیوان شمس، رباعی شمارهٔ ۱۸۷۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem(Robaaiaat) # 1873, Divan e Shams

دلدار مرا گفت ز هر دلداری

گر بوسه‌ خری بوسه ز من خر باری

گفتم که به زر گفت که زر را چه کنم

گفتم که به جان گفت که آری آری

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۲۸۸۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #2880

چون رهیدی شکر آن باشد که هیچ

سوی آن دانه نداری پیچ‌ پیچ

مولوی، مثنوی، دفتر پنجم بیت ۸۸۱

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #5, Line #881

صد جوال زر بیآری ای غنی

حق بگوید دل بیار ای منحنی

مولوی، مثنوی، دفتر پنجم، بیت ۸۸۸

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #5, Line #888

از برای آن دل پر نور و بر

هست آن سلطان دل‌ها منتظر

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۳۵۶۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #3567

با خود آمد گفت ای بحر خوشی  

ای نهاده هوش‌ها در بی‌هشی 

خواب در بنهاده‌یی بیداریی  

بسته‌یی در بی‌دلی دلداریی 

توانگری پنهان کنی در ذل فقر  

طوق دولت بسته اندر غل فقر 

ضد اندر ضد پنهان مندرج  

آتش اندر آب سوزان مندرج  

روضه اندر آتش نمرود درج

دخل‌ها رویان شده از بذل و خرج 

تا بگفته مصطفی شاه نجاح

السماح یا اولی‌النعمی رباح

ای صاحبان نعمت بخشندگی مایه سودمندی است

حدیث

«اَلسَّماحُ رَباحٌ وَ العُسرُ شُؤمٌ؛»

«بخشندگی، مایهٔ سودمندی است و تنگ‌چشمی مایهٔ ناخجستگی»

ما نقص مال من الصدقات قط

انما‌الخیرات نعم‌الـمرتبط

هرگز ثروت از دادن صدقات کاستی نمی‌گیرد 

همانا دادن خیرات و مبرات با صاحب خود نکو‌پیوندی دارد

جوشش و افزونی زر در زکات

عصمت از فحشاء و منکر در صلات

قرآن کریم، سورهٔ عنکبوت (۲۹)، آیهٔ ۴۵

Quran, Al-Ankaboot(#29), Line #45

 «… إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ …»

«… همانا نماز آدمی را از تبهکاری و زشتی باز‌می‌دارد …»

آن زکاتت کیسه‌ات را پاسبان

وآن صلاتت هم ز گرگانت شبان

میوه شیرین نهان در شاخ و برگ  

زندگی جاودان در زیر مرگ 

زبل گشته قوت خاک از شیوه‌ای  

زآن غذا زاده زمین را میوه‌ای 

در عدم پنهان شده موجودیی

در سرشت ساجدی مسجودیی

آهن و سنگ از برونش مظلمی 

اندرون نوری و شمع عالمی 

درج در خوفی هزاران ایمنی  

در سواد چشم چندان روشنی  

اندرون گاو تن شه‌زاده‌یی

گنج در ویرانه‌یی بنهاده‌یی

تا خری پیری گریزد زآن نفیس

گاو بیند شاه نی یعنی بلیس

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۲۷۸۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #2784

فکرها را اختران چرخ‎ دان  

دایر اندر چرخ دیگر آسمان 

سعد دیدی شکر کن ایثار کن  

نحس دیدی صدقه واستغفار کن  

ما کی‌ایم این را بیا ای شاه من  

طالعم مقبل کن و چرخی بزن 

روح را تابان کن از انوار ماه  

که ز آسیب ذنب جان شد سیاه 

از خیال و وهم و ظن بازش رهان  

از چه و جور رسن بازش رهان 

تا ز دلداری خوب تو دلی  

پر بر آرد بر پرد ز آب و گلی 

ای عزیز مصر و در پیمان درست  

یوسف مظلوم در زندان توست  

در خلاص او یکی خوابی ببین  

زود کالله یحب‌المحسنین 

قرآن کریم، سورهٔ آل‌عمران (۳)، آیهٔ ۱۴۸

Quran, Al-i-Imran(#3), Line #148

«فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَةِ  وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ.»

«خدا پاداش اين‌جهانى و پاداش نيک آن‌جهانى را 

به ايشان ارزانى داشت و خدا نيكوكاران را دوست دارد.»

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۶۳۷ 

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #4637

شه نوازیدش که هستی یادگار

کرد او را هم بدین پرسش شکار

از نواز شاه آن زار حنید

در تن خود غیر جان جانی بدید

در دل خود دید عالی غلغله

که نیابد صوفی آن در صد چله

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ۲۲۵۲

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #2252

چون پیمبر دید آن بیمار را

خوش نوازش کرد یار غار را

زنده شد او چون پیمبر را بدید

گوییا آن دم مر او را آفرید

گفت بیماری مرا این بخت داد

کآمد این سلطان بر من بامداد

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۶۴۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #4643

در نظرها چرخ بس کهنه و قدید

پیش چشمش هر دمی خلق جدید 

قرآن کریم، سورۀ واقعه (۵۶)، آیات ۶۰ تا ۶۳

Quran, Al-Waaqia(#56), Line #60-63

«نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ. عَلَىٰ أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثَالَكُمْ وَنُنْشِئَكُمْ فِي مَا لَا تَعْلَمُونَ. 

وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولَىٰ فَلَوْلَا تَذَكَّرُونَ. أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ.»

«ما مرگ را بر شما مقدّر ساختيم و ناتوان از آن نيستيم كه‌ به جاى شما قومى 

همانندِ شما بياوريم و شما را به صورتى كه از آنم بى‌خبريد از نو بيافرينيم. 

شما از آفرينشِ نخست آگاهيد؛ چرا به يادش نياوريد؟ آيا چيزى را كه مى‌كاريد ديده‌ايد؟»  

قرآن کریم، سورۀ ق (۵۰)، آیات ۱۵ و ۱۶

Quran, Qaaf(#50), Line #15-16

«أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ. 

وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ  وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ.»

«آيا از آفرينشِ نخستين عاجز شده بوديم؟ نه، آنها از آفرينشِ تازه در شَک‌اند. 

ما آدمى را آفريده‌ايم و از وسوسه‌هاى نَفْسِ او آگاه هستيم، زيرا از رگِ گردنش به او نزديک‌تريم.» 

قرآن کریم، سورۀ الرحمن (۵۵)، آیۀ ۲۹

Quran, Al-Rahman(#55), Line #29

«يَسْأَلُهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ  كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ.»  

«هر كس كه در آسمانها و زمين است سائل 

[و محتاجِ] درگاهِ اوست، و او هر روز در كارى [جدید] است.» 

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ۱۰۵۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #1057

گر بروید ور بریزد صد گیاه

عاقبت بر روید آن کشته اله‏

کشت نو کارید بر کشت نخست

این دوم فانی است و آن اول درست

کشت اول کامل و بگزیده است

تخم ثانی فاسد و پوسیده است

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۶۴۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #4644

روح زیبا چونکه وا‌رست از جسد  

از قضا بی‌شک چنین چشمش رسد 

قرآن کریم، سورهٔ ق (۵۰)، آیهٔ ۲۲

Quran, Qaaf(#50), Line #22

«لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هَٰذَا فَكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ.»

«تو از اين غافل بودى. ما پرده از برابرت برداشتيم و امروز چشمانت تيزبين شده است.»

صد هزاران غیب پیشش شد پدید  

آنچه چشم محرمان بیند بدید  

آنچه او اندر کتب بر‌خوانده بود  

چشم را در صورت آن بر‌گشود 

از غبار مرکب آن شاه نر  

یافت او کحل عزیزی در بصر 

بر چنین گلزار دامن می‌کشید  

جزو جزوش نعره‌زن هل من مزید

گلشنی کز بقل روید یک دم است  

گلشنی کز عقل روید خرم است 

گلشنی کز گل دمد گردد تباه  

گلشنی کز دل دمد وافرحتاه  

علم‌های با‌مزه دانسته‌مان  

زآن گلستان یک دو سه گلدسته دان 

زآن زبون این دو سه گلدسته‌ایم  

که در گلزار بر خود بسته‌ایم 

آنچنان مفتاح‌ها هر دم به نان  

می‌فتد ای جان دریغا از بنان

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۵۲۵

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #4525

گفت ای ستار برمگشای راز  

سر ببسته می‌خرم با من بساز  

ستر کن تا بر تو ستاری کنند  

تا نبینی ایمنی بر کس مخند 

بس درین صندوق چون تو مانده‌اند  

خویش را اندر بلا بنشانده‌اند 

آنچه بر تو خواه آن باشد پسند  

بر دگر کس آن کن از رنج و گزند 

زآنکه بر مرصاد حق و اندر کمین  

می‌دهد پاداش پیش از یوم دین 

قرآن کریم، سورهٔ فجر (۸۹)، آیهٔ ۱۴

Quran, Al-Fajr(#89), Line #14

«إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ.»

«زيرا پروردگارت به كمينگاه است.»

آن عظیم‌العرش عرش او محیط

تخت دادش بر همه جان‌ها بسیط  

گوشه‌ٔ عرشش به تو پیوسته است  

هین مجنبان جز به دین و داد دست 

تو مراقب باش بر احوال خویش  

نوش بین در داد و بعد از ظلم نیش 

گفت آری این‌چه کردم استم است  

لیک هم می‌دان که بادی اظلم است 

ضرب‌المثل عربی

«اَلْبٰادی اَظْلَمُ»

«آغازگر ستم، ستمکارتر است.»

گفت نایب یک به یک ما بادی‌ا‌یم  

با سواد وجه اندر شادی‌ایم   

همچو زنگی کو بود شادان و خوش  

او نبیند غیر او بیند رخش  

ماجرا بسیار شد در من یزید  

داد صد دینار و آن از وی خرید

هر دمی صندوقیی ای بدپسند  

هاتفان و غیبیانت می‌خرند 

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۴۸۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #4483

من چه دارم غیر آن صندوق کآن  

هست مایه ‌تهمت و پایه گمان 

خلق پندارند زر دارم درون  

داد واگیرند از من زین ظنون

صورت صندوق بس زیباست لیک  

از عروض و سیم و زر خالی است نیک  

چون تن زراق خوب و باوقار  

اندر آن سله نیابی غیر مار 

من برم صندوق را فردا به کو  

پس بسوزم در میان چارسو

تا ببیند مؤمن و گبر و جهود  

که درین صندوق جز لعنت نبود 

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۴۳۶

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #4436

حد ندارد این مثل کم جو سخن  

تو برو تحصیل استعداد کن 

بهر استعداد تا اکنون نشست  

شوق از حد رفت و آن نآمد به دست 

گفت استعداد هم از شه رسد  

بی ز جان کی مستعد گردد جسد 

لطف‌های شه غمش را در‌نوشت 

شد که صید شه کند او صید گشت 

هر که در اشکار چون تو صید شد  

صید را ناکرده قید او قید شد  

هر که جویای امیری شد یقین  

پیش از آن او در اسیری شد رهین

عکس می‌دان نقش دیباجه جهان  

نام هر بنده جهان خواجه ‌جهان 

ای تن کژ‌فکرت معکوس‌رو  

صد هزار آزاد را کرده گرو 

مدتی بگذار این حیلت‌پزی  

چند دم پیش از اجل آزاد زی

ور در آزادیت چون خر راه نیست  

همچو دلوت سیر جز در چاه نیست  

مدتی رو ترک جان من بگو  

رو حریف دیگری جز من بجو

نوبت من شد مرا آزاد کن  

دیگری را غیر من داماد کن

ای تن صد کاره ترک من بگو  

عمر من بردی کسی دیگر بجو

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۳۲۱۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #3214

علتی بتر ز پندار کمال

نیست اندر جان تو ای ذودلال

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۳۲۴۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #3240

کرده حق ناموس را صد من حدید

ای بسی بسته به بند ناپدید

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۳۲۱۹

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #3219

در تگ جو هست سرگین ای فتی

گرچه جو صافی نماید مر تو را

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۲۶۷۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #2670

حکم حق گسترد بهر ما بساط 

که بگویید از طریق انبساط 

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۱۱۳۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #1130

چون ملایک گوی لا علم لنا

تا بگیرد دست تو علمتنا

مانند فرشتگان بگو ما را دانشی نیست 

تا جز آنچه به ما آموختی دست تو را بگیرد

قرآن کریم، سورهٔ بقره (۲)، آیهٔ ۳۲

Quran, Al-Baqarah(#2), Line #32

«قَالُوا سُبْحَانَکَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا ۖ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ.»

«گفتند: منّزهى تو. ما را جز آنچه خود به ما آموخته‌اى دانشى نيست. تويى داناى حكيم.»

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۱۳۴۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #1344, Divan e Shams

دم او جان دهدت رو ز نفخت بپذیر

کار او کن فیکون‌ است نه موقوف علل

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۰۲۹

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #2029, Divan e Shams

ای عاشق جریده بر عاشقان گزیده

بگذر ز آفریده بنگر در آفریدن

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

یار ما دلدار ما عالم اسرار ما

یوسف دیدار ما رونق بازار ما

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۲۲۶۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #2263

دل تو این آلوده را پنداشتی

لاجرم دل ز اهل دل برداشتی

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۴۴۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #444

رو بخواهم کرد آخر در لحد

آن به آید که کنم خو با احد

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۴

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #4, Divan e Shams

ای یار ما عیار ما دام دل خمار ما

پا وامکش از کار ما بستان گرو دستار ما

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۱۸۲۹

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #1829, Divan e Shams

گفتم دوش عشق را ای تو قرین و یار من

هیچ مباش یک نفس غایب از این کنار من

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ٣٠٣۸

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #3038

گر همان عیبت نبود ایمن مباش

بوک آن عیب از تو گردد نیز فاش

مولوی، مثنوی، دفتر چهارم، بیت ۸۰۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #4, Line #807

مرغ خویشی صید خویشی دام خویش

صدر خویشی فرش خویشی بام خویش

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۱۲۹۸

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #1298

چیز دیگر ماند اما گفتنش

با تو روح‌القدس گوید بی‌منش

نی تو گویی هم به گوش خویشتن

نی من و نی غیر من ای هم تو من

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۱۹۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #1937

گفته او را من زبان و چشم تو

من حواس و من رضا و خشم تو

رو که بی‌یسمع و بی‌یبصر توی

سر توی چه جای صاحب‌سر توی

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۳۴۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #343, Divan e Shams

شما را بی‌شما می‌خواند آن یار

شما را این شمایی مصلحت نیست

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۲۶۳۱

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #2631

که در آن دم که ببری زین معین

مبتلا گردی تو با بئس القرین

قرآن کریم، سوره زُخرف (۴۳)، آیهٔ ۳۸

Quran, Al-Zukhruf(#43), Line #38

«حَتَّىٰ إِذَا جَاءَنَا قَالَ يَا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ»

«تا آن‌گاه که نزد ما آید، می‌گوید: «ای‌کاش دوریِ من و تو، 

دوریِ‌ مشرق و مغرب بود و تو چه همراه بدی بودی.»»

مولوی، مثنوی، دفتر ششم، بیت ۳۴۰۶

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #6, Line #3406

پس جزای آنکه دید او را معین

ماند یوسف حبس در بضع سنین

قرآن کریم، سورهٔ یوسف (۱۲)، آیهٔ ۴۲

Quran, Yusuf(#12), Line #42

«وَقَالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ نَاجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ 

فَأَنْسَاهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ.»

«و (یوسف) به يكى از آن دو كه مى‌دانست رها مى‌شود، گفت: مرا نزد مولاى خود ياد كن. 

اما شيطان از خاطرش زدود كه پيش مولايش از او ياد كند، و چند سال در زندان بماند.»

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

کاهلانیم و تویی حج ما پیکار ما

خفتگانیم و تویی دولت بیدار ما

مولوی، مثنوی، دفتر چهارم، بیت ۳۶۳۵

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #4, Line #3635

اجتهاد گر‌م نا‌کر‌ده که تا

دل شو‌د صاف و ببیند ماجرا

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ۲۲۶۶

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #2266

آنچه گوید نفس تو کاینجا بد است

مشنوش چون کار او ضد آمده‌ست

تو خلافش کن که از پیغمبران

این چنین آمد وصیت در جهان

مولوی، مثنوی، دفتر پنجم، بیت ۱۳۶۵

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #5, Line #1365

میل شهوت کر کند دل را و کور

تا نماید خر چو یوسف نار نور

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۲۹۵۵

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #2955

گر ندانی ره هر آنچه خر بخواست

عکس آن کن خود بود آن راه راست

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۳۳۹۶

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #3396

پس ریاضت را به جان شو مشتری

چون سپردی تن به خدمت جان بری

ور ریاضت آیدت بی‌اختیار

سر بنه شکرانه ده ای کامیار

چون حقت داد آن ریاضت شکر کن

تو نکردی او کشیدت زامر کن

مولوی، مثنوی، دفتر چهارم، بیت ۲۳۶۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #4, Line #2363

غفلت و کفرست مایه جادوی

مشعله دین‌ است جان موسوی

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۴۰۶٩

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #4069

چه عجب گر مرگ را آسان کند

او ز سحر خویش صد چندان کند

سحر کاهی را به صنعت که کند

باز کوهی را چو کاهی می‌تند

زشت‌ها را نغز گرداند به فن

نغزها را زشت گرداند به ظن

کار سحر اینست کو دم می‌زند

هر نفس قلب حقایق می‌کند

آدمی را خر نماید ساعتی

آدمی سازد خری را و آیتی

این‌چنین ساحر درون توست و سر

ان فی الوسواس سحرا مستتر

چنین ساحری در باطن و درون تو نهان است 

همانا در وسوسه‌گری نفس سحری نهفته شده است

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

خستگانیم و تویی مرهم بیمار ما

ما خرابیم و تویی از کرم معمار ما

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۱۴۸۹

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #1489

گفت آدم که ظلمنا نفسنا

او ز فعل حق نبد غافل چو ما

ولی حضرت آدم گفت پروردگارا ما به خود ستم کردیم

و او همچون ما از حکمت کار حضرت حق بی‌خبر نبود

قرآن کریم، سورهٔ اعراف (۷)، آیهٔ ۲۳

Quran, Al-A’raaf(#7), Line #23

«قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ.»

«آدم و حوّا گفتند: پروردگارا به خود ستم کردیم. 

و اگر بر ما آمرزش نیاوری و رحمت روا مداری، هر آینه از زیانکاران خواهیم بود.»

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۱۴۸۸

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #1488

گفت شیطان که بما اغویتنی

کرد فعل خود نهان دیو دنی

شیطان به خداوند گفت که تو مرا گمراه کردی او گمراهی خود را به حضرت حق نسبت داد 

و آن دیو فرومایه کار خود را پنهان داشت

قرآن کریم، سورهٔ اعراف (۷)، آیهٔ ۱۶

Quran, Al-A’raaf(#7), Line #16

«قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ»

«ابلیس گفت: «پروردگارا به عوض آنکه مرا گمراه کردی، 

من نیز بر راه بندگانت به کمین می‌نشینم و آنان را از راه مستقیم تو باز می‌دارم.»»

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۳۰۵۵

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #3055, Divan e Shams

تو همچو وادی خشکی و ما چو بارانی

تو همچو شهر خرابی و ما چو معماری

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۱۵۰۲

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #1502, Divan e Shams

زهی باغی که من ترتیب کردم

زهی شهری که من بنیاد کردم

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۲

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #232, Divan e Shams

زهی جهان و زهی نظم نادر و ترتیب

هزار شور درافکند در مرتب‌ها

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

دوش گفتم عشق را ای شه عیار ما

سر مکش منکر مشو برده‌ای دستار ما

مولوی، مثنوی، دفتر پنجم، بیت ۷۱۱

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #5, Line #711

جان فدا کردن برای صید غیر

کفر مطلق دان و نومیدی ز خیر

هین مشو چون قند پیش طوطیان

بلکه زهری شو شو ایمن از زیان

یا برای شادباشی در خطاب

خویش چون مردار کن پیش کلاب

مولوی، مثنوی، دفتر پنجم، بیت ۴۰۸

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #5, Line #408

چون شکار خوک آمد صید عام

رنج بی‌حد لقمه خوردن زو حرام

آن‌که ارزد صید را عشق است و بس

لیک او کی گنجد اندر دام کس

تو مگر آیی و صید او شوی

دام بگذاری به دام او روی

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

پس جوابم داد او کز تو است این کار ما

هرچه گویی وادهد چون صدا کهسار ما

مولوی، مثنوی، دفتر اوّل، بیت ۲۶۷۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #1, Line #2670

حکم حق گسترد بهر ما بساط

که بگویید از طریق انبساط

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

گفت بشنو اولا شمه‌ای ز اسرار ما

هر ستوری لاغری کی کشاند بار ما

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۲

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #232, Divan e Shams

خرد نداند و حیران شود ز مذهب عشق

اگرچه واقف باشد ز جمله مذهب‌ها

مولوی، مثنوی، دفتر دوم، بیت ۶۵

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #2, Line #65

گر بدیدی حس حیوان شاه را

پس بدیدی گاو و خر الله را

گر نبودی حس دیگر مر تو را 

جز حس حیوان ز بیرون هوا

مولوی، مثنوی، دفتر سوم، بیت ۴۴۷۰

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Mathnavi), Book #3, Line #4470

عاقلان اشکسته‌اش از اضطرار

عاشقان اشکسته با صد اختیار

عاقلانش بندگان بندی‌اند

عاشقانش شکری و قندی‌اند

ائتیا کرها مهار عاقلان

ائتیا طوعا بهار بیدلان

از روی کراهت و بی میلی بیایید افسار عاقلان است

اما از روی رضا و خرسندی بیایید بهار عاشقان است

قرآن كريم، سورهٔ فصّلت (۴۱)، آيهٔ ۱۱

Quran, Fussilat(#41), Line #11

«ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ.»

«سپس به آسمان پرداخت و آن دودى بود. پس به آسمان و زمين گفت: 

«خواه يا ناخواه بياييد.» گفتند: «فرمانبردار آمديم.»»

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۳۷

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #237, Divan e Shams

هستی تو فخر ما هستی ما عار ما

احمد و صدیق بین در دل چون غار ما

مولوی، دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۲۱۳۳

Rumi (Molana Jalaleddin) Poem (Qazal) #2133, Divan e Shams

این سینه را چون غار دان خلوتگه آن یار دان

گر یار غاری هین بیا در غار شو در غار شو